Kosiński Krzysztof (zm. 1593), przywódca pierwszego powstania kozackiego w Rzpltej, szlachcic rodem z Podlasia. Boniecki (XI, 273) sugeruje, że K. należał do rodziny h. Rawicz i był synem Leonarda, dziedzica Lisowa. Trudno ustalić jego narodowość i wyznanie. Historycy nie są co do tego zgodni, ale i ci, którzy twierdzą, że był Polakiem i katolikiem, jak i ci, którzy uważają go za Rusina i prawosławnego (twierdzono nawet, że był protestantem!), nie operują dostateczną ilością przekonywających argumentów. Kwestię należy więc uznać za otwartą. Utraciwszy, wg wszelkiego prawdopodobieństwa na skutek hulaszczego trybu życia, swój majątek, przystał do Niżowców, gdzie widzimy go już w r. 1586. Początkowo zajmował wśród Kozaków jakieś dość podrzędne stanowiska. Za zasługi wojskowe w młodości czy też za jakieś inne usługi oddane Rzpltej już w czasie pobytu na Niżu otrzymał K. za wstawiennictwem hetmana Jana Zamoyskiego na sejmie 1590 r. «dobra Rokitno, Olszanice z attentacyami…» położone nad rzeką Rosią w woj. kijowskim. Jednakże już w końcu 1591 r. przywilej na te majętności posiadali książęta Ostrogscy. Sprawa ta stała się bezpośrednim powodem zatargu K-ego z Ostrogskimi. K. zebrawszy na Niżu ok. 5 tys. Kozaków i ogłosiwszy się ich atamanem, w grudniu 1591 r. znalazł się ze swymi ludźmi na Białocerkiewszczyźnie i rozpoczął walkę z Ostrogskimi. Wiadomość, że motywem decyzji K-ego była zwykła chęć zdobycia łupów i zemsta za złe obejście się z nim w Konstantynowie (Łubieński), nie znajduje potwierdzenia w innych źródłach.

Kozacy pod wodzą K-ego napadli na Białą Cerkiew (29 XII 1591). K. zabrał i zniszczył liczne listy i dokumenty, przede wszystkim przywileje na starostwo i na grunty, przechowywane przez tamtejszego podstarościego, kniazia Dymitra Kurcewicza Bułyhę. Dokonał również rabunku własności podstarościego jak i Ostrogskich, natomiast on i jego ludzie nie rabowali ani mieszczan, ani innych ludzi zamieszkałych lub znajdujących się w mieście. Po zdobyciu Białej Cerkwi K. wycofał się na Niż i przez pół roku było o nim cicho. Jednakże śmiały napad na Białą Cerkiew stał się początkiem poważnego ruchu na całej niemal Ukrainie (Kijowszczyzna, Bracławszczyzna), Wołyniu i Podolu. Ruch ten, o wyraźnie społecznym charakterze, przerodził się wkrótce w pierwsze wielkie powstanie kozacko-chłopskie na Ukrainie. Na jego czele stanął K. Na Wołyniu łupiono ze szczególną zaciętością majątki Ostrogskich, przy czym Kozakom udało się zdobyć m. in. silnie umocnione miasto Ostropol, które też stało się na pewien czas siedzibą K-ego. Powstańcy wszędzie łupili szlacheckie i magnackie majątki. Oddziały K-ego zajęły m. in. Trypole, Perejasław, a nawet Kijów, gdzie na tamtejszym zamku zdobyto armaty. Na przełomie 1592/3 wielki zagon kozacki pod wodzą K-ego wtargnął znowu na Wołyń. Przywódca kozacki przestał jednak wkrótce panować nad całością powstania, które przybierało charakter coraz bardziej żywiołowy i traciło jeden centralny ośrodek dyspozycyjny. Nie zdołała również przywrócić pokoju powołana do tego celu specjalna komisja królewska, na czele z Mikołajem Jazłowieckim, oficjalnym «starszym» kozackim.

Poważne siły przeciwko K-emu zmobilizowali natomiast magnaci ruscy z Januszem Ostrogskim, Aleksandrem Wiśniowieckim i innymi na czele. Roty zaciężne ściągnięto nawet z Węgier. Zygmunt III wydał 16 I 1593 r. uniwersał na pospolite ruszenie szlachty woj. kijowskiego, bracławskiego i wołyńskiego. Do generalnej rozprawy doszło 2 II 1593 r. pod miejscowością Piatka (Piątka, Piątek) niedaleko Cudnowa. Siły K-ego były poważne, nie mniej niż 5 tys. ludzi i 26 dział. Szala zwycięstwa zdawała się zrazu przechylać na stronę powstańców, ale wkrótce dzięki osobistym talentom dowódczym ks. Janusza Ostrogskiego Kozacy zostali zupełnie rozbici, tracąc, jak podają źródła, ok. 3 tys. ludzi i całą artylerię. Dn. 10 II t. r. K. i inni przywódcy podpisali pod Piatką kapitulację wobec zwycięskich magnatów. Akt oblatowany został pod datą 15 III t. r. w księgach grodzkich włodzimierskich. K. zrzekł się wszelkiego przywództwa, Kozacy obiecali wierność i posłuszeństwo. K. umowy jednak nie dotrzymał i zbiegł na Zaporoże, gdzie zgromadziwszy ok. 2 tys. ludzi postanowił pomścić klęskę pod Piatką. Tym razem atak swój skierował głównie przeciw staroście czerkaskiemu Aleksandrowi Wiśniowieckiemu. Są dane dość wyraźnie wskazujące na to, że K. nawiązał w tym czasie kontakty z Krymem, Moskwą, a nawet jakoby i Turcją, szukając poparcia chana i cara przeciw Rzpltej. W maju 1593 r. doszło do bitwy między oddziałami Wiśniowieckiego i K-ego pod Czerkasami. Kozacy ponieśli zupełną klęskę, K. zaś zginął w niezupełnie jasnych okolicznościach. Wg niektórych źródeł (Heidenstein, Bielski) został zabity przez ludzi Wiśniowieckiego jeszcze przed bitwą, w bójce karczemnej, wg innych (relacja Wiśniowieckiego) zginął w czasie bitwy. Zdania na ten temat są wśród historyków podzielone, pewne wątpliwości budzi także data śmierci, albowiem część źródeł podaje ją na koniec marca 1593 r. Mimo niejasnych okoliczności śmierci K-ego, nie ulega raczej wątpliwości, że zakończył on życie w maju t. r. Pamięć o nim przetrwała w ludowej poezji ukraińskiej. J. B. Zaleski poświęcił mu również wiersz pt. Dumka hetmana Kosińskiego.

Enc. Org.; Ene. Wojsk.; Ukraïns’ka radjans’ka encyklopedija, Kyïv 1961; Ukraïns’ka zahal’na encyklopedija; Siarczyński, Obraz wieku panowania Zygmunta III, cz. 1; Boniecki; – Domanyc’kyj V., Kozaččyna na perelomi XVI–XVII v., „Zapysky Nauk. Tov. im. Ševčenka” R. 14: 1904 knyha IV t. 60 s. 4–21; Hruševs’kyj, Istorija, VII 1909; Kostomarow N. I., Južnaja Rus’ v’ konce XVI veka, Sobranie sočinenij…, Istoričeskie monografii i issledovanija, S. Pet. 1903 kniga I t. 3. s. 653–61; Kuliš P., Istorija vossoedinenija Rusi, Moskva 1874 II 28, 34; Nikolajčik F., Pervyja kozackija dviženija v’ Reči Pospolitoj (1591–1596 g.), „Kievskaja Starina” G. 3: mart’ 1884 t. 8 s. 426–42; [Rolle J.] Dr Antoni J., Ks. Bazyli Ostrogski i jego zatarg z Kosińskim, w: Opowiadania historyczne, S. 6., Lw. 1887; Wójcik Z., Dzikie pola w ogniu, Wyd. 2., W. 1961 s. 30–1; – Arch. Jugo-zap. Ross., Akty o Kozakach (1500–1648), č. III, Kiev 1863 I 31 i n.; Bielski J., Dalszy ciąg kroniki polskiej…, W. 1851 s. 188–90; Heidenstein R., Dzieje Polski od śmierci Zygmunta Augusta do roku 1594, Pet. 1857 II 317–8; Łubieński S., Pisma pośmiertne Wyd. A. B. Jocher, Pet. 1855 s. 25–6; Sbornik letopisej otnosjaščichsja k’ istorii Južnoj i Zapadnoj Rossii. (Lizogubovskaja letopis’, s. 3–4, Kievskaja letopis’, s. 71); Vyzvol’na vijna … 1648–1654 rr. Vozz’ednannija Ukraïny z Rosieju, Wyd. T. Kozačuk, L’viv 1954; Zaleski J. B., Poezje, Pet. 1851 I–II; Źródła Dziej., XXII 120; Żółkiewski S., Listy… 1584–1620, Kr. 1868 s. 21–8, 34; Žerela do istorii Ukraïny-Rusy, L’viv 1908 VIII 48.

Zbigniew Wójcik